Delfina Jałowik

SKRAJNOŚCI. „EKSTREMALNE” PROPOZYCJE ARTYSTYCZNE

Festiwal inSPIRACJE na stałe wpisał się w mapę dużych wydarzeń artystycznych o międzynarodowym charakterze, które rokrocznie odbywają się na północy Polski. W 2014 roku przypada jego dziesiąta, jubileuszowa edycja zatytułowana Xtreme . Hasło przewodnie jak i te we wcześniejszych latach (memories , space , glamour , paradise ,apocalypse , genesis ) są często stosowanymi anglojęzycznymi pojęciami, silnie obecnymi we współczesnej sztuce i rzeczywistości.

Oprócz wystaw, warsztatów i innych wydarzeń artystycznych tradycją festiwalu jest konkurs, skierowany głównie do młodych artystów. Zachęca on do nadsyłania propozycji wpisujących się w bieżącą ideę przewodnią. Organizatorom zależy na aktualnych pracach, które powstaną specjalnie na konkurs lub będą stworzone nie później niż na dwa lata przed jego ogłoszeniem.

Tegoroczne hasło Xtreme bardzo dobrze odnosi się do praktyk artystycznych, które obserwujemy w sztuce współczesnej. Charakteryzują się one nieustannym przekraczaniem ustalonych definicji mediów i technik oraz wyborem kontrowersyjnych tematów, prowadzącym do naruszenia funkcjonujących w mentalności społeczeństwa tabu oraz granic moralnych. Wszystko po to, by zwrócić uwagę i uwypuklić bolączki współczesnego świata. Hasło Xtreme odnosi się również do odbiorcy, wielbiciela szybko zmieniających się obrazów i wartkiej akcji obserwowanej często nie tylko na ekranie telewizora i komputera. To osoba, która ciągle poszukuje nowości, pragnie doznawać dodatkowych wrażeń i bodźców. Jej poszukiwania warunkuje styl życia, chęć wyróżnienia się spośród tłumu, doświadczania czegoś więcej, co ma znacznie wykraczać ponad przeciętną.

„Ekstremalna” jest również tegoroczna decyzja jury. Zamiast założonych w warunkach konkursu dziesięciu projektów, jury zdecydowanie poszerzyło krąg wyróżnionych. Zakwalifikowało do finału aż dwudziestu siedmiu artystów, spośród których w trakcie festiwalu ogłoszone zostaną nazwiska laureatów (do przyznania są GRAND PRIX oraz II i III nagroda).

WYSTAWA EKSTREMA

Prezentowana w galerii 13 Muz wystawa została podzielona przez jej kuratora, Keda Olszewskiego, który pełni także rolę przewodniczącego jury, na cztery główne pola zainteresowań twórców (Uzależnienia, Choroby i dysfunkcje, Religię i sekty, Politykę i dyktaturę), które dostrzegł on w finałowych pracach.

Artyści sięgnęli po różnorodne media – od obiektu, instalację, fotografię, rzeźbę przez wideo, animację aż po performans i sztukę internetu. Poruszane przez nich tematy są mocno osadzone we współczesnej rzeczywistości. Prace niejednokrotnie komentują lub wyostrzają spojrzenie widza na znane mu głównie z mediów zagadnienia. W stosunku do siebie tworzą często dwu- albo i nawet wielogłos w dyskusji, za każdym razem zwracając uwagę na nieco inne aspekty. Nawiązujące do hasła festiwalu ekstremum nie bez powodu przybiera więc w tytule wystawy liczbę mnogą – dwadzieścia siedem głosów. Zdecydowałam się na zobrazowanie czterech głównych tematów wystawy poprzez analizę wybranych jedenastu prac.

UZALEŻNIENIA / CHOROBY, DYSFUNKCJE

Uzależnienie rozumiane jest najczęściej jako nadużywanie czegoś (na przykład papierosów czy narkotyków) lub nadmierne wykonywanie określonych czynności (granie na komputerze czy hazard), określane też jako zaburzenie. Bardzo często ma ono podłoże fizjologiczne, psychiczne bądź oba naraz. Samo w sobie jest więc skrajnością, znacznym odstępstwem od tego, co przyjęte zostało za normę.

Wydaje się, że człowiek może uzależnić się od wszystkiego. Najczęściej konsekwencje tego odbijają się na naszym zdrowiu i są widoczne w wyglądzie. Dobrze obrazuje to instalacja Jeden z siedmiu – Obżarstwo Martyny Wolnej (ur. 1988). Artystka nawiązuje do wymienionych w Katechizmie Kościoła katolickiego grzechów głównych. Piąty z nich, łakomstwo jest tematem projektu Wolnej, która w przeciągu kilku miesięcy zjadła ponad trzy tysiące cukierków. Papierki po nich wykorzystała jako materiał do swojej instalacji. Na kwadratowych planszach umieściła niewielkie kubiki, na które nałożyła opakowania po słodyczach, w efekcie tworząc rodzaj prostej makiety kojarzącej się z kolorową architekturą najbliższego otoczenia. Atrakcyjność wizualną swojej pracy artystka skontrastowała z opisem konsekwencji, jakie na jej zdrowiu wywarło jedzenie dużej ilości cukierków. Złe samopoczucie, wysypka, zgaga oraz wzrost wagi nie sprawiły jednak, że po projekcie artystka zrezygnowała z tego nawyku. Chęć doznawania przyjemności została doprowadzona do skrajnej postaci.

Z kolei walkę o doskonały wygląd zewnętrzny ukazuje kobiecy obiekt PatrycjiTryjefaczki(ur. 1986) Droga do akceptacji II . Przypomina on zaciśnięty na ciele gorset służący do modelowania sylwetki, sprawiający, by wyglądała atrakcyjniej, ukrywający jej mankamenty. Ukryte we wnętrzu kolce, niedostrzegalne z zewnątrz, kojarzą się z masochistycznym narzędziem. Wskazują na związane z takim postępowaniem niebezpieczeństwo, ból i cierpienie. Chęć uzyskania akceptacji, obawa przed odrzuceniem czy społecznym wykluczeniem, sprawiają, że ukrywamy swój prawdziwy obraz.

Fizyczne niedoskonałości mogą być przez nas kamuflowane, możemy jednak również pracować nad ukształtowaniem swojego wyglądu w taki sposób, byśmy byli z niego zadowoleni. Dla niektórych ludzi staje się to nie tylko hobby, ale również zawodem, co w swojej serii fotografii Koulla dokumentuje Krzysztof Jakubczyk we współpracy z Magdaleną Pierwochą. Zdjęcia przedstawiają kulturystkę i jednocześnie zawodniczkę wielu sztuk walki. Są to portrety skupiające się na ukazaniu sylwetki bohaterki. Jej wyrzeźbione ciało w ujęciu typowym dla komercyjnej fotografii wykonywanej na zamówienie męskich magazynów, nie wzbudza w widzu oczekiwanego zachwytu, tylko ambiwalentne uczucia, ponieważ znacznie odbiega od stereotypu postrzegania kobiety.

Niepełnosprawność stawia człowieka w sytuacji, w której nie jest on często w stanie ani ukryć, ani naprawić swojego ciała. By funkcjonować, musi on zaakceptować swoje kalectwo. Codzienne czynności, które zdrowy człowiek wykonuje bez trudu, są dla takiej osoby wyzwaniem. Opowiada o tym wideo Joanny Pawlik (ur. 1974) Schody . W tym projekcie artystka wchodzi po schodach w różnych miejscach Krakowa – w parku, na klatce schodowej czy w kopalni węgla kamiennego, podejmuje ten wysiłek przy pomocy rąk i jednej nogi. W wielu swoich projektach Pawlik na swoim przykładzie analizuje społeczne mechanizmy wykluczenia. Za każdym razem powstają bardzo osobiste prace, ponieważ artystka, która nie ma jednej nogi,  przedstawia ograniczenia własnego ciała, którego granice nieustannie bada.

RELIGIA I SEKTA

Wiara lub jej brak wpływa na nasze przekonania i opinie. Umieszcza nas w określonym kontekście kulturowym i historycznym, jest często punktem odniesienia, jak w przypadku pracy Karoliny Szymanowskiej (ur. 1982). Na instalację składają się obiekty, rysunki i wideo. Artystka odwołuje się do napisanego w 1513 roku modlitewnika Biernata z LublinaRaj Duszny , którego tytuł funkcjonuje również jako tytuł samej pracy. Szymanowska łączy obiekty z modlitewnikiem, cytując jego fragment w jednej z prac: „I liczbę dniów powiedz mi która jest, abych widział czego mi nie dostaje”. Istotnym punktem instalacji są drzewka bonsai, które są odpowiednio przycinane i pielęgnowane, by miały pożądany kształt. Ten proces dostosowywania się do obranego kanonu, budowanie ładu jest niejednokrotnie bolesne, jak bolesne są obiekty biżuteryjne posiadające kolce czy małe piły. Tworzą one „subtelne” narzędzia tortur cielesnych.

W przeciwieństwie do Szymanowskiej, która zwraca uwagę na to, jakie konsekwencje pociąga za sobą dążenie do unifikacji i wprowadzenia określonego ładu, rzeźba Macieja Warchałowskiego (ur. 1980) Świadek stara się ten porządek zburzyć. Pokazuje ona religię jako narzędzie władzy, manipulacji i kłamstwa. Artysta przedstawia legendarną postać Fantomasa – przestępcy i oszusta, znanego bohatera książek sensacyjnych i filmów. Tym razem jednak wciela się on w rolę religijnego agitatora wieszczącego koniec świata. Ta ironiczna postać poprzez swoje zachowanie próbuje wykorzystać strach ludzi, manipulować nimi, nawołując do duchowej przemiany.

O ekstremalnych sytuacjach na polu religii mówi też praca NeSpoon (ur. 1976).Najmniejszy Papież na świecie to 35-centrymetrowa rzeźba papieża Jana Pawła II, przedstawiająca go w znanej z fotografii żartobliwej pozie, w której ze złożonych dłoni robi on okulary, spod których spogląda w obiektyw. Praca była reakcją na umieszczenie w parku rozrywki w Częstochowie czternastometrowej figury papieża, reklamowanej przy pomocy hasła: „Największy Papież na świecie – rekord Guinnessa (prawdopodobnie)”. To z jednej strony krytyka ciągle pojawiających się nowych pomników Jana Pawła II, coraz dziwniejszych i bardziej kiczowatych form kultu religijnego, z drugiej strony próba zwrócenia uwagi na to, jak skrajne postawy, obok których często przechodzimy obojętnie, może rodzić religia.

POLITYKA I DYKTATURA

Polityka podobnie jak religia jest nierozerwalnie związana z ideologią i władzą. Zjawisko narodowego socjalizmu w Niemczech jest wszystkim dobrze znanym przykładem skrajnej postawy politycznej. Agata Kus (ur. 1987) portretuje ślepo maszerujące młode członkinie Wiary i Piękna (oddziału Związku Niemieckich Dziewcząt), stanowiącego sekcję żeńską niemieckiego Hitlerjugend. Ta część obrazu utrzymana w biało-szarej kolorystyce wygląda na inspirację kronikami filmowymi i zdjęciami z tamtych czasów. Nad nią znajduje się mroczna przestrzeń, z której wyłaniają się wściekłe psy. Sam tytuł pracy, Hounds of Love, jest zaczerpnięty z piosenki Kate Bush z 1985 roku. Miłość przybiera w tym wypadku skrajną i kontrowersyjną postać ideologii faszystowskiej, w której w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku wychowywano młodych ludzi i którą zaszczepiano im od dzieciństwa.

Nie tylko w przeszłości, ale również obecnie stykamy się z ekstremalnymi ustrojami i sytuacjami politycznymi, które mają wpływ na życie całych społeczeństw. Erwin Wyjadłowski (ur. 1980) odwołuje się do sytuacji w Korei Północnej, w której panuje system jednopartyjny i reżim totalitarny. Bezgraniczne, fanatyczne wręcz oddanie ideologii oraz unifikacja nie tylko wyglądu, ale przede wszystkim poglądów to główne tematy pracy. W obrazie inspirowanym zdjęciem z obchodów święta z początku widzimy abstrakcję utrzymaną w kolorach ziemi. Po bliższym przyjrzeniu się nabiera ona kształtów jednolitych pod względem wyglądu czapek mundurowych. Białe plamy uzupełnione są o czarne, nieregularne linie przypominające kontury twarzy i salutujące ręce. Korea Północna uważana jest za najbardziej zmilitaryzowany kraj na świecie, biorąc pod uwagę ilość mieszkańców pozostających w czynnej służbie wojskowej. To, jak ekstremalne wydarzenia mogą dotykać społeczeństwa całego kraju widzimy obecnie nie tylko w Azji, ale także na europejskim przykładzie Ukrainy.

Katastrofa przemysłowa, która miała miejsce w 1986 roku w Czarnobylu wywarła duży wpływ na negatywne postrzeganie energii jądrowej przez społeczeństwa. Nie bez powodu budzi ona zdecydowany sprzeciw i strach u ludzi, którzy nie chcą powtórki tamtych wydarzeń. Budowana od 1982 roku elektrownia jądrowa w Żarnowcu wskutek protestów ze strony aktywistów i mieszkańców oraz zmian ustrojowych, jakie dokonały się w Polsce po 1989 roku, nie została ukończona. Jej budowę przerwano w 1990 roku. Pozostały po niej pustostany napełnione wodą, które w malowniczy sposób prezentuje wideo Urszuli Kozak(ur. 1989) Elektrownia Jądrowa Żarnowiec – Reeksploracja . Artystka pływa po różnych zbiornikach pomiędzy ścianami tego, co miało w założeniu tworzyć nie tylko cztery bloki energetyczne, ale również bloki mieszkalne i biura dla pracowników. Zderzenie jednostki z tym nostalgicznym i tajemniczym krajobrazem, wywołuje pytanie, co będzie się działo z tym miejscem dalej. Możliwe, że powstanie tam pierwsza w Polsce elektrownia atomowa, która budzi nie mniejsze i równie skrajne emocje.

Nietypowe zestawienie stworzone przez trójkę artystów: Justynę Machnio (ur. 1987),Macieja Pytlaka (ur. 1987) i Piotra Palucha (ur. 1989) ma badać poziom wyczulenia odbiorcy na sprzeczne komunikaty. Instalacja Huśtawka jest połączeniem dwóch obiektów – historycznego szafotu i współczesnej huśtawki. Za pomocą pierwszego z nich, stosowanego w nowożytności, wykonywano publicznie karę śmierci. Ludzie traktowali to wówczas jako formę widowiska, rozrywki. Z kolei huśtawka pociąga za sobą wyłącznie pozytywne konotacje, korzystają z niej dzieci i dorośli na placach zabaw. Artyści zestawili więc dwa skrajne zjawiska – śmierci i zabawy. Ta ustawiona w przestrzeni publicznej praca podkreśla ten ambiwalentny związek, przygląda się reakcji odbiorcy, temu, czy zdecyduje się on skorzystać z tytułowej huśtawki.

W zeszłym roku komisja konkursowa, której jako współkurator głównej wystawy festiwalu byłam członkiem, nie wyłoniła żadnych finalistów. Organizatorzy nie przygotowali więc wystawy konkursowej. W związku z tym rodzi się pytanie, czy Xtreme jest w takim razie tematem żywszym i dużo bardziej odpowiadającym obecnym zainteresowaniom twórców niż ubiegłoroczny genesis ? Zdecydowanie tak.